| اين تغيير شكل به صورت آني و فوري نبوده بلكه به صورت تدريجي و آهسته عملي مي گردد؛ در حالي كه بر عكس در عوامل موثر داخلي كه شامل عمل آتش فشان ها و زلزله ها مي گردد، تغيير شكل يك قسمت از سطح زمين، به صورت فوري و آني صورت مي گيرد. در اين نوشته تنها عمل آتش فشان و زلزله را مطرح بحث خود قرار مي دهم. آتشفشان يا Volcano آتشفشان عبارت است از حركت مواد آتشين طبقات داخلي مگما كه از داخل زمين به خارج قشر زمين سير مي كند.(2) و يا به عبارت ديگر آتشفشان در اثر قواي داخلي زمين به وجود آمده كه تعاملات كيمياوي و تغييرات فزيكي طبقه ي مگماي داخل زمين در آن نقش بارز دارد. مواد گداخته ي آتشفشان كه به اصطلاح لاوا Lava ناميده مي شود، به حيث صخره هاي خروجي در سطح زمين، عرض وجود نموده ساختمان هاي قشرزمين را در اكثر موارد تغيير مي دهد. نظربه تحقيقاتي كه به عمل آمده است در عمق 60 كيلومتري زمين، درجه ي حرارت در حدود 2000 درجه سانتي گراد بلند مي رود و انواع مختلف احجار را ذوب مي كند، از اين رو در اين نقطه و پايين تر از آن همه اشيا به حالت زوبان بايد باشد. حالا به كدام دليل و چگونه آتش فشان و يا مواد مذاب از داخل زمين به سطح زمين خارج مي گردد؟ يكي از آن جهت كه در محلي كه آتش فشان به وقوع مي پيوندد، پوسته ي زمين نسبتاً نازك باشد و يا آن كه چين خوردگي در داخل زمين باعث انبساط و ذوب مواد داخل زمين گشته به صورت گرد و خاكستر يا سنگ ريزه ها و يا مايع سرخ رنگ به خارج فرو مي ريزد. يا به اين دليل كه ممكن است در بين مواد گداخته شده مواد راديواكتيف وجود داشته باشد كه دراثر خورد شدن اتم هاي آن ها، مقدار حرارت آزاد شده ي مواد گداخته از جناح هاي نازك پوسته ي زمين به خارج راه پيدا كرده باعث بروز آتش فشان گردد. قبل از آن كه مواد مذاب از داخل زمين به خارج بيرون شود، زمين به لرزه درآمده و زلزله در همان منطقه احساس مي شود. ابتدا دود سفيد رنگ و سپس پارچه هايي از سنگ توام با مواد آتشين به هوا پرتاب مي گردد. پس از مدتي به خاطر تجمع و تراكم مواد، كوه هاي مخروطي شكل را پديد مي آورد و از دهانه ي كوه ها، مواد مذاب و آتشين مانند جويبار در اطراف جاري مي شود و هر چه در راه آن از قبيل كشت زارها، باغ ها، جنگل ها، خانه ها، شهرها و غيره باشد، محو و نابود مي سازد. مثلاً در سال 1979 ميلادي شهر زيباي پامپي و هركولاندوم در اثر آتشفشان كوه وزو در ايتاليا فرو بلعيده شد و مردم متمدن آن دو شهر را نابود ساخت. هم چنان در سال 1943 ميلادي كوه آتشفشان پاري كوتين دهكده ي پاري كوتين و شهر سن جوان (سنت جوان) در مكسيكورا ويران و زير لاواي آتشفشان پنهان كرد. اين آتشفشان پس از 9 سال فعاليت، بالاخره خاموش شد. چنان كه قبلاً ذكر شد، بعضاً مواد گداخته آن قدر زياد مي گردد كه كوه هاي مرتفع مخروطي شكل را پديد مي آورد. مثلاً بلند ترين قله ي آتشفشاني روي زمين كوه اكونگوا Aconcagua از كوه هاي انديز امريكاي جنوبي است كه ارتفاع آن به 6960 متر از سطح بحر مي رسد. اين كوه آتش فشاني فعلاً خاموش بوده و بلندترين كوه آتش فشان فعال، كوه كوايا تيري است كه 6060 متر از سطح بحر ارتفاع دارد و اين هم در سلسله ي انديز در امريكاي جنوبي واقع است. درحال حاضر در حدود 500 قله ي آتش فشاني در سراسر جهان شمارش شده است كه بزرگ ترين آتشفشان هاي جهان در قله هاي بلند قرار دارند. (3) زمين شناسان بعد از تحقيقات دريافته اند كه در اقيانوس آرام و خشكه هاي اطراف آن كمربندي از كوه هاي آتش فشاني وجود دارد كه بعضي از آن ها خاموش و بعضي در حال فعاليت مي باشند. چنين به نظر مي رسد كه اين مناطق آتش فشاني در محلي واقع اند كه پوسته ي زمين نسبت به ساير نقاط نازك تر است. امتداد اين كوه هاي آتشفشاني مانند حلقه ي Fire Ring است كه با هم پيوستگي دارد؛ اما در بعضي نقاط گسستگي هايي نيز در آن ديده مي شود كه از ناحيه ي غربي امريكاي جنوبي تا كانادا و از آن جا به اسكا واز اسكا درحاشيه شرقي سايبريا، چين، جاپان و جزاير فليپين تا نيوزيلند امتداد دارد. جزايرهند شرقي آخرين قسمت اين كمربند است. هم چنان خط سير آتش فشان ها در قسمت هاي غربي اروپا و افريقا امتداد داشته و از وسط قاره ي افريقا مي گذرد و به جزيره ي مدغاسكر مي رسد و از آن جا به حلقه ي آتش فشان اقيانوس كبيرمي پيوندد. اين حلقه در اقيانوس آرام، جزاير متعدد را پديد آورده كه بعداً جزاير مرجاني را ساخته اند. (4) در اروپا كوه هاي آتشفشاني بيش از چند عدد وجود ندارد و در هيچ نقطه اي از استراليا آتشفشاني وجود ندارد. چنان چه گفته شد كه آتش فشان ها در اوايل از زيان و خطرخالي نمي باشند؛ مثلاً يكي از كوه هاي آتشفشاني به نام لامنگتون در سال 1951 در شروع فعاليت خود منجر به مرگ دو هزار نفر شد و علاوتاً باعث نابودي خانه ها، مزارع، و باغ ها گرديد. به همين ترتيب در نيوگيني به علت دود و غبار زياد آتش فشان، طياره هاي نجات نتوانستند سرنشينان خانه هاي دامنه هاي كوه آتش فشان را نجات دهند؛ البته ناگفته نبايد گذاشت كه برعكس بعد از سپري شدن سال هاي متمادي، مناطق آتشفشاني خاموش داراي منفعت هايي نيز براي بشر مي باشد كه ذيلاً به آن ها اشاره مي شود: - جزاير زياد كه در بين اقيانوس ها وجود دارد به ويژه جزاير مرجاني كه به وسيله خاكستر آتشفشان ها به وجود آمده اند. - اراضي هموار و فلات ها مانند فلات دكن هند و فلات كلمبيا در امريكا و جزاير الوشن هاوايي كه به صورت فعلي از اراضي حاصل خيز به شمار مي روند. اگر چه خاكستر آتشفشاني در اوايل مخرب است اما بعد از مدتي آن قدرحاصل خيزاست كه نياز به كود ندارد. - استحصال برخي از مواد معدني مانند سلفر، قلعي، تنگستن، طور، سرب، آهن، جيوه. - يكي از مزاياي ديگر آتشفشاني آن است كه باعث به وجود آمدن الماس مي گردد. دانشمندان چنين عقيده دارند كه هر گاه مواد گداخته از مجراي باريك و سخت با فشار فوق العاده زياد عبور كند كاربن يا الماس پديد مي آيد. - انواع مختلف سنگ ها و شيشه هاي رنگه - چشمه هاي آب گرم. موقعي كه چشمه هاي آب در جوار مواد آتشفشان زير زمين قرار گيرد چشمه هاي آب گرم را تشكيل مي دهند. جدول ذيل مهم ترين قله هاي آتشفشاني را با تعداد تلفات جاني آن ها در سال هاي مختلف در سراسر جهان نشان مي دهد. قله هاي آتشفشاني موقعيت سال وقوع تعداد تلفات جاني 1- تمبورا اندونزيا 1815 92000
2- كراكتوا اندونزيا 1883 36000
3- پيلي جزيره مارتينيك 1902 30000
4- رويز كلمبيا 1985 25000
5- اتنا ايتايا 1669 20000
6- اونزين جاپان 1792 15000
7- كلود اندونزيا 1586 10000
8- لكي ايسلند 1783 9000
9- كلود اندونزيا 1919 5000
10- ويزاوويوز ايتاليا 1979 3360
11- آوو اندونزيا 1711 3200
12- رونگ اندونزيا 1638 3000
13- رونگ اندونزيا 1730 3000
14- لامنگ تن نيوگيني 1951 3000
15- آوو اندونزيا 1856 2800
16- تول لوزون فليپين 1906 1500
17- تول لوزون فليپين 1911 1300
18- اتنا ايتاليا 1536 1000
19- پاري كلتين مكسيكو 1949 1000
20- پنا توبو فليپين 1991 350* * منبع: تايم المانك، دايرة المعارف برتانيكا سال طبع و نشر 2008. ص180 آتشفشان هايي كه تا همين اواخر فعاليت داشته، اما ارتفاع آن ها از چهار هزارمتر پايين تر است عبارت اند از: 1- قله ي اكتنانكو 2- قله ي تاكاتا 3- قله سميرد واقع در گواتيمالا ، امريكا مركزي - قله ي تياراگوگو واقع در زير افريقا - قله ي دريوسي واقع در انتركتيكا، قطب جنوب 1- قله ي ايتنا 2- ستروم بل واقع در ايتاليا 1- توموراگير 2- دل دامنو نگال واقع در تانزانيا، افريقا | 